- Herkennen
- Hoe meld ik een Aziatische hoornaar?
- Detectie van ondergrondse nesten
- Spring trapping
- Wiekpotten
- Mijn hond is gestoken door een hoornaar. Wat nu?
- Hoe wordt je erkend verdelger Aziatische hoornaar?
- Mogelijke natuurlijke vijanden van de Aziatische hoornaar
- Het effect van de Aziatische hoornaar op bijenvolken
Aziatische hoornaars
Vespa Velutina Nigrithorax
De Aziatische hoornaar (AH) (Vespa velutina) is een exotische wesp die zijn intrede in Vlaanderen deed in 2017. Deze wespensoort is via Frankrijk, waar ze via geïmporteerde goederen binnen kwam, naar het noorden en het zuiden opgerukt. De soort komt intussen als exoot voor in Spanje, Portugal, Italië, Duitsland, Groot-Brittannië, Nederland en België. Intussen zijn we zo ver dat in 2020 een honderd tal nesten zijn vernietigd.
Net zoals de vele wespensoorten die we kennen is de AH een sociaal insect. Ze zijn het meest verwant aan de kortkopwespen (gewone wesp (Vespula vulgaris) en Duitse wesp (Vespula germanica) en langkopwespen (Middelste wesp (Dolichovespula media) deze vormen de onderfamilie van de papier wespen. Deze wespen “vermalen” plantaardig materiaal waar ze hun nest mee op bouwen. Het nest komt over als opgebouwd uit papier of karton, vandaar de naam.
Hoornaars zijn bijna dubbel zo groot als een wesp of honingbij. Als eenvoudig trucje kan je de grootte van een 1 euro muntstuk in gedachten nemen. Hoornaars zijn altijd groter dan het muntstuk.
In België komen twee hoornaarsoorten voor: de Aziatische hoornaar en de Europese hoornaar. De Aziatische hoornaar is net iets kleiner dan de Europese hoornaar. De koningin van de Aziatische hoornaar meet 3,5 centimeter van kop tot angel. Ze is iets kleiner dan de Europese hoornaar koningin, die een lengte van 4 cm haalt. De werksters en darren, of mannetjes, zijn kleiner dan de koningin. Aziatische hoornaar werksters en darren worden gemiddeld 2.5 – 3 cm groot, Europese hoornaars weerom iets groter met 3 tot 3.5 cm. Je zal natuurlijk de kans niet krijgen om een levende hoornaar nauwkeurig te meten. Gebruik eerder het kleurpatroon om Aziatische van Europese hoornaars te onderscheiden.
Met 3 eenvoudige kleurkenmerken kan je de Aziatische hoornaar onderscheiden van de Europese hoornaar. In tegenstelling tot de structuur van lichaamsdelen kan de kleur soms variabel zijn. Bijvoorbeeld worden Aziatische hoornaars bleker naarmate ze langer vliegen. Of zijn de pootjes van Europese hoornaars soms geel in plaats van roodbruin gekleurd. Houd daarom altijd rekening met mogelijke afwijkingen!
Achterlijf
Het achterlijf van de Aziatische hoornaar is zwart met enkel één donkergeel achterlijfsegment. Het achterlijf van de Europese hoornaar bestaat voor twee derden uit geel. Het eerste segment is roodbruin en zwart. De tip van het achterlijf is altijd geel. Meestal zijn 2 rijen van zwarte stippen op een gele achtergrond zichtbaar.
Pootjes
De pootjes van de Aziatische hoornaar zijn zwart met opvallend gele tippen. De pootjes van de Europese hoornaar zijn volledig roodbruin. In zeldzame gevallen kan de roodbruine kleur verbleken, maar er is nooit zwart te zien. De pootjes van kleinere wespensoorten zijn bijna volledig geel.
Borststuk
Het borststuk is het lichaamsdeel tussen kop en achterlijf waarop poten en vleugels vastzitten. De bovenzijde ervan is bij de Aziatische hoornaar volledig zwart gekleurd en bij de Europese hoornaar zwart met roodbruine tekeningen. De roodbruine kleur loopt door tot op de bovenkant van de kop. Op het zwarte borststuk van andere wespensoorten (gewone wesp, Duitse wesp) zijn nagenoeg altijd duidelijk gele strepen of stippen te zien.
Foto links: Koningin middelste wesp, soms is een gele kleurslag te zien op roodbruine pootjes, (c) Michel Garin. Foto rechts: zwarte poten met gele tipjes van de Aziatische hoornaar, (c) Warre-SG.
Verschil tussen dar en werkster
Een dar (mannelijk) heeft een stomp achterlijfspunt met een inkeping en vertoont twee gele vlekken aan het ventrale uiteinde van de abdomen. Bij het vrouwtje is dit kenmerk niet aanwezig. Een werkster (vrouwelijk) heeft een spits achterlijfpunt, waarbij soms ook de angel te zien is. Werkster hebben een angel, mannetjes niet. Als je gestoken bent door een hoornaar, dan is dit door een werkster. Daarnaast zijn de antennes van een dar langer dan van een werkster. De antennes van mannetjes hebben 13 segmenten, 12 bij vrouwtjes, en zijn meer gekarteld.
Foto 1: een dar met een stomp achterlijfpunt. Foto 2: een dar waarbij de inkeping in het midden op het achterlijfpunt duidelijk te zien is. Gele cirkels tonen aan weerzijden van de inkeping de gele puntjes die zichtbaar zijn. Foto 3: een werkster met een spits achterlijfpunt, waarbij de angel te zien is.
Herkenning van de koningin
In de herfst is de koningin van de kolonie gemakkelijk te onderscheiden van haar werksters. De koningin is te herkennen aan haar opgezwollen buik, haar vervagende oranje kleur, de afname van haar op het borststuk en, aan het einde van het seizoen, haar beschadigde vleugels. Aan de andere kant zijn de morfologische verschillen tussen werkers en potentiële toekomstige koninginnen amper zichtbaar voor het blote oog. Doordat koninginnen vetreserves opslaan voor de winter zijn ze zwaarder dan de werkers.
Nesten herkennen
De Aziatische hoornaar bouwt twee types nesten: een klein primair nest in de lente en een groot secundair nest vanaf de zomer. In 70% van de gevallen zal de kolonie verhuizen van primair naar secundair nest. De twee nest types verschillen in locatie en grootte. Afgezien van het type is de kleur van het nest altijd lichtbruin want het materiaal waaruit het nest bestaat is dode houtvezels. De Aziatische hoornaar nestelt het liefst in stedelijk gebied waar veel voedsel te vinden is. Doorgaans bouwt ze nesten dichtbij de mens (in tuinen, parken, stadsranden) of op het platteland. In een gebied met intensieve landbouw komen Aziatische hoornaars weinig voor want daar is minder voedsel te vinden.
Kleine primaire nesten op een beschutte plaats
Van april tot juni bouwen Aziatische hoornaars het primaire nest. Dit nest is altijd bolvormig en hangt op een plaats beschut tegen regen en wind. Voorbeelden zijn binnen in een schuur, een veranda, een tuinhuisje of een houthok, op een zolder of onder het dak van een carport. Voorjaarsnesten hangen meestal aan een horizontaal draagvlak zoals een plafond of een balk. De kleur is lichtbruin en de grootte varieert tussen een tennisbal en een kleine voetbal. De ingang van het nest zit onderaan. Het prille nest stadium waarin het nest niet groter is als een tennisbal is moeilijk te onderscheiden van Europese hoornaars of andere wespen. De primaire nesten zijn vaak in de nabijheid van water.
Links: een jong primair nestje hangt aan een plafond (diameter: 8 cm). Rechts: een verder ontwikkeld primair nest in een schuur. Beide nesten zijn gebouwd op een beschutte plaats en lijken goed op het nest van andere wespen.
Grote zomernesten in een boomtop
In de zomer en de herfst groeit de kolonie en neemt de omvang van het nest toe. Het wordt dan een secundair nest of zomernest genoemd. Bij plaatsgebrek verhuist de kolonie en bouwt ze een volledig nieuw zomernest op een andere locatie. In de meeste gevallen wordt het zomernest dan in een boomtop gemaakt. Deze nesten zijn moeilijker om te vinden want ze worden pas zichtbaar als de bladeren van de bomen vallen. Andere plaatsen waar zomernesten kunnen gemaakt worden zijn hagen, schuren, loodsen, onder een dakoverloop of tegen een gevel. Soms verhuizen de hoornaars niet en bouwt de kolonie het voorjaarsnest uit tot een zomernest. Zomernesten zijn bol- tot peervormig. Ze zijn lichtbruin in kleur en worden gemiddeld 50 cm breed en 70 cm hoog. De ingang van het zomernest is altijd zijdelings. Tijdens de zomer en herfst is het nest actief en zijn vliegende hoornaars van en naar het nest te zien. Hoornaars lopen ook op de buitenkant van het nest rond. Dan is het lichtbruine nest bespikkeld met zwarte stipjes.
Zomernesten op dezelfde plaats als het primaire voorjaarsnest. De vliegopening van het secundair nest is zijdelings. Op de buitenkant van het nest lopen de hoornaars haastig rond (zwarte stipjes). Bij dit soort nesten kunnen de hoornaars zeer agressief reageren als mensen te dicht bij het nest komen. Houdt altijd een veilige afstand van minstens 5 meter.
Twee zomernesten gevonden in oktober 2018 in Vlaanderen. Links: een lichtbruine bol hangt 8 meter hoog in een Eik die achteraan de tuin staat (te Oost-Vlaanderen). Rechts: een peervormig nest hangt 26 meter hoog in een Robinia (West-Vlaanderen). Rechtsonder telkens een vergroting van het nest in de boomtop.
Verwarring met maretak, een vogelnest, een boomkanker of tondelzwammen
In bomen vind je soms andere bolvormige massa’s die lijken op een Aziatische hoornaar nest. Vooral grote vogelnesten van Eksters, Kraaien of Duiven zorgen voor de meeste verwarring. Een vogelnest is slordig gebouwd en bestaat uit losse, uitstekende twijgen. Hierdoor is de omhulling van de bol niet glad zoals het geval is bij een wespennest. Bovendien zijn vogelnesten donkerder dan wespennesten. Wespennesten zijn lichtbruin en vallen doorgaans minder op. Bij twijfel kan men vanop veilige afstand na gaan of er bewegende hoornaars rond het nest zijn.
Maretak (vogellijm, mistel) is een halfparasiet van loofbomen. De Canadapopulier is de voornaamste gastheer. Een maretak in een boomtop kan verward worden met het nest van de Aziatische hoornaar. Net zoals een vogelnest is maretak donkerder en meer opvallend dan wespennesten. Maretak kom in Vlaanderen vooral voor in het zuiden van de provincies Vlaams-Brabant en Limburg (oostelijke Leemstreek).
Een grote vergroeiing van een boomstam of -tak is het gevolg van een schimmel of bacteriële infectie. In de volksmond wordt dan wel eens van een boomkanker gesproken. Meestal komt de vergroeiing voor in het onderste deel van de boom, dicht tegen de stam. In een boomtop komen ze minder vaak voor. Ook tondelzwammen kunnen verward worden met wespennesten in bomen. Een tondelzwam is een schimmel die groeit op de stam van een verzwakte of dode boom.
Maretak (links), een nest van vogels (midden) of boomkankers (rechts) kunnen verward worden met de nesten van Aziatische hoornaars. Het zijn bolvormige massa’s die voorkomen in een boom. Ze zijn meestal donkerder dan een hoornaarnest.
Bron: https://vespawatch.be/identification/ met toestemming
Help jij mee om de opmars van de Aziatische hoornaar te stoppen?
Wordt erkend verdelger aziatische hoornaar
Je hoort bijna dagelijks verontrustend nieuws in verband met de aziatische hoornaar. Deze agressieve exoot heeft zich de laatste jaren Vlaanderen overspoeld en is een enorm probleem voor de biodiversiteit en de volksgezondheid geworden. En elk jaar neemt het aantal nesten nog toe omdat deze soort hier geen vijanden heeft. Daarom zullen wij hem moeten inperken.
Het Vlaams Bijeninstituut geeft als erkend centrum opleidingsdagen om “Erkend verdelger Aziatische Hoornaar” te worden. Hoe herken je hem, hoe leeft hij, wat eet hij? Dit en alle andere aspecten over deze soort leer tijdens deze opleiding.
Ook komt een ervaren professionele verdelger je de knepen van het vak leren. Welk materiaal bestaat er, hoe verdelg je de nesten, wat zijn de eventuele problemen, wat zegt de wet? Alle praktische dingen wat je als verdelger moet kunnen, worden aangeleerd.
Op het einde van de dag ontvang je dan een door de Vlaamse overheid erkend attest, dat noodzakelijk is om nesten te mogen verdelgen.
Lijst van erkende verdelgers
Vanaf 1 april 2025 kunt u de lijst van erkende verdelgers van de Aziatische hoornaar vinden op de website van Vespawatch.
Gezien het risico voor verdelger en voor de omgeving en door het specifiek karakter van de Aziatische hoornaar is het verdelgen van nesten niet toegelaten door niet-erkende verdelgers.
Bij het laten uitvoeren van verdelgingen door andere dan deze erkende verdelgers kan u aansprakelijk gesteld worden bij calamiteiten.
Wat moet je doen met jagende Aziatische hoornaars aan je bijenstand?
Het eerste wat je moet doen is een foto nemen en je waarneming melden
op de website van VESPAWATCH.
Deze site is er gekomen om de verspreiding van de Aziatische hoornaar te
monitoren en uiteraard is daarmee je probleem nog niet opgelost.
Hoe meld je een Aziatische hoornaar bij Vespa-Watch?
Wat kan je zelf doen, en vooral ook niet doen?
NIET DOEN
Laten we starten met wat je niet moet doen: elke Aziatische hoornaar die je ziet jagen aan je bijenstand proberen te vangen en te doden.
Je probleem met dit ene individu is dan wel opgelost, maar als je weet dat een nest enkele duizenden hoornaars kan bevatten, dan zal je nog wel meer last ondervinden.
WEL DOEN
Een werkwijze toepassen die vrijwilligers doen.
Vrijwilligers werken door middel van het bepalen van de vliegrichting
Het bepalen van de vliegrichting, hoe doe je dat?
Uit ervaring is gebleken dat een Aziatische hoornaar die een bij heeft gevangen en ontleedt, bijna altijd rechtstreeks terugvliegt naar hun nest. Met die info kan je het zoekgebied al heel wat kleiner maken. Een hoornaar vliegt tot 2 km ver van zijn nest. Maar in de meeste gevallen is de afstand tussen het nest en de bijenstand slechts enkele honderden meters. Een vliegrichting helpt iedereen dus goed vooruit.
Belangrijk is om de hoornaar niet te storen op het moment dat ze een bij ontleedt, want dan laat ze die gewoon vallen en komt enkele minuten later op een andere bij jagen.
Probeer dus goed de hoornaar in het oog te houden op het moment dat ze vertrekt. Die vliegrichting(en) worden dan op een kaart uitgetekend en zo worden de zoekgebieden bepaald.
Nevenstaand voorbeeld is van Oudenaarde in 2019 waarbij de rode en gele lijnen de vliegrichtingen zijn, vertrekkend bij een bijenstand. De kortere gekleurde lijnen symboliseren een plaats waar er hoornaars zijn waargenomen met de richting waarin ze vliegen.
September is de maand van de Klimop!
Naast het bezoeken van een bijenstand, gaan de vrijwilligers vanaf september op zoek naar klimop. Deze najaarsbloeier trekt ook Aziatische hoornaars aan omdat ze daar nectar komen drinken.
De roze lijn met pijl is een plaats waar er veel klimop staat en waar de hoornaars energie komen opdoen. Na enkele dagen zoeken, werden verschillende zoekgebieden volledig afgelopen. Helaas werd het nest nog altijd niet gevonden.
Na 3 weken van intens, bijna dagelijks op zoek gaan, zag men op een winderige dag vanop de klimop enkele hoornaars een totaal andere richting uitvliegen. Ze volgden het water zoals aangegeven met de groene pijl. Het nest werd op die dag dan ook aangetroffen (gele cirkeltje). Dit nest bevond zich in een boomtop op 21m hoogte. De boom stond in een binnentuin van een beschermd gebouw en kon maar vanuit 1 bepaald punt op straat gezien worden.
Jullie snappen dus wel dat het een hele moeilijke taak is om een nest op te sporen. Vooral in de zomer wanneer de bomen nog volop bladeren dragen, is goed speurwerk nodig.
Volg hier het succesverhaal van een imker uit Wortegem die bij zijn bijenkasten bezoek kreeg van Aziatische hoornaars.
Detectie van ondergrondse nesten
Als u weet ondergrondse nesten te lokaliseren, kunt u veel ongelukken voorkomen. Aziatische hoornaars bouwen hun ondergrondse nesten vaak in verlaten holen of onder boomstronken, die zich tot vijftig centimeter onder het oppervlak kunnen bevinden. De discretie van deze locaties maakt het moeilijk om ze te detecteren wat oorzaak is van plotse en zeer ernstige aanvallen.
Selectief, Selectief, Selectief
We kunnen het niet genoeg benadrukken, maar als je koninginnen wil vangen van de Aziatische hoornaar, dan is het van groot belang dat je alleen deze insecten vangt, en geen andere. Het kan onschuldig lijken, maar het afvangen van een vlieg, hommeltje of wesp in de lente heeft een desastreus effect op de biodiversiteit. Dit zijn immers meestal koninginnen die zelf nog een nest moeten stichten en die zelf een belangrijke voedselbron zijn voor andere dieren.
Vandaar dat we 3 basisvoorwaarden voorschrijven als je in de lente aan springtrapping wil doen.
1. Gebruik alleen goede selectieve vallen
Dus de fles met omgedraaide flessenhals die we soms in de zomer op de terrassen zien verschijnen zijn absoluut uit den boze. Gebruik alleen selectieve vallen die specifiek bedoeld zijn om Aziatische hoornaars te vangen en waaruit alle andere insecten kunnen ontsnappen. Een conische ingang met een gat van 8.5 mm is speciaal om onze Aziatische vriend te lokken en de rest eruit te houden.
Toegegeven, zelfs de beste selectieve val is nooit 100% selectief. Je hebt immers ook kleine Europese hoornaar koninginnen die wel eens in de selectieve lokval sukkelen, vandaar voorwaarde 2: dagelijkse controle.
Bestel een lokval van het VBI en lokaas Trappit
2. Controleer dagelijks de lokval
Plaats alleen vallen die je dagelijks kan controleren en op mooie dagen waarop veel insecten vliegen zelfs 2 keer per dag, zodat je bijvangst kan laten ontsnappen. Ergens een lokval zetten en maar 1 keertje per week gaan kijken, dat is niet de bedoeling omdat tegen dan de ‘bijvangst’ al dood is of niet in staat een nest te stichten.
3. Zorg dat je de Aziatische hoornaar goed kan herkennen
Voor dat je eraan begint, zorg dat je goed kan herkennen wat een Aziatische hoornaar koningin is, zodat zeker geen andere insecten gedood worden. Bekijk deze e-learning hoe je een Aziatische hoornaar kan herkennen.
Hoe de val klaarmaken?
– Zorg voor een trage constante verdamping
… zonder dat insecten kunnen verdrinken, want anders wordt het weer een niet selectieve val. Dit kan met een potje waarin je Trappit doet, of een zelfgemaakt mengsel van 1/3 witte wijn, 1/3 goed bier en 1/3 suiker. Een wiek of kleikorrels verdampen gestaag.
– Sluit de selectieve val en plaats een bescherming tegen de zon
Wanneer in de lente de volle zon op de lokval staat, dan wordt de temperatuur te warm. De lokstof verdampt te snel, maar belangrijker, de bijvangst kan sterven door de hitte nog voor ze kan ontsnappen. Toch een belangrijke nuance: Wanneer het ‘s nachts nog erg koud is (onder 5°C), dan is de lokstof overdag te koud om te verdampen en vangen we niets, ondanks het feit dat het overdag 15°C is. Op die dagen is het zelfs beter om de zon wél te laten schijnen op de lokval zodat de lokstof snel begint op te warmen en te verdampen.
Uiteraard, wanneer het ‘s nachts 15°C is en overdag 25°C, dan best een afdekplaatje voorzien omdat het snikheet wordt in de val.
– Plaats de lokval op 1.5 meter hoogte
Plaats de lokval zeker niet op de grond, want dan zijn alle mieren met de lokstof weg. Ideaal is een hoogte van 50cm tot 1.5 meter, maar het belangrijkste is dat je zelf gemakkelijk kan controleren op vangst.
Wat als je insecten gevangen hebt in je selectieve lokval?
Optie 1: Er zit alleen een Aziatische hoornaar koningin in je lokval
Plaats de lokval in de diepvries. Na 30 minuten is de hoornaar verkleumd en kan je die met schaar, tang of handschoenen eruit halen en doden. Opgelet, die hoornaar is niet dood, die vliegt gewoon terug weg als die opgewarmd is, dus zeker zorgen dat die zeker dood is.
Optie 2: Er zit alleen andere insecten in je lokval
Open gewoon het deksel van de lokval en laat alles ontsnappen.
Optie 3: Er zit zowel een Aziatische hoornaar als andere insecten in je lokval.
Plaats de lokval 10 à 20 minuten in de frigo, niet in de diepvries. De insecten verkleumen en kunnen niet meer vliegen. Neem nu de Aziatische hoornaar met schaar of tang uit de lokval en doe ze dood. De andere insecten plaats je gewoon met lokval en al terug buiten met een open deksel. Met de warmere temperaturen zullen die gewoon wegvliegen.
Wanneer plaats je lokvallen?
We plaatsen de lokvallen van midden maart tot midden juni. Uiteraard volgt de Aziatische hoornaar gewoon de natuur. Als het in februari en maart uitzonderlijk warm is, dan komen de koninginnen natuurlijk vroeger uit hun winterslaap. Omgekeerd geldt ook: ligt er nog sneeuw in maart, dan is er geen insect te zien en moeten we wachten tot warmere temperaturen. Ervaring leert dat enkele dagen met temperaturen boven de 12°C de eerste koninginnen doet verschijnen. Toch zien we jaarlijks in april een grotere toename in waarnemingen van de koninginnen.
Symptomen van een hoornaarsteek bij honden.
De steek van een hoornaar is pijnlijker voor uw huisdier dan de steek van bij of wesp.
In het geval van een enkele beet zijn de klinische symptomen meestal gelokaliseerd.
In het bijzonder is er zwelling van het getroffen gebied, roodheid, aanzienlijke pijn en soms jeuk en/of verharding van de huid.
Dit is tijdelijk en verdwijnt na een paar uur vanzelf.
Als de steek in de keel, nek of in de mond optreedt, zal de zwelling waarschijnlijk aanzienlijke ademhalingsproblemen veroorzaken.
In dit geval resulteert dit vooral in snel en uitgesproken hijgen, fluiten en/of blauwachtige slijmvliezen.
Als er niets wordt gedaan, kan het dier vrij snel het bewustzijn verliezen of zelfs sterven.
Ten slotte, als de hond allergisch is voor het gif, of als hij meerdere keren wordt gestoken, ontwikkelt hij ernstigere symptomen. Afhankelijk van het geval kunnen misselijkheid, braken, diarree, uitgebreide zwelling, hypotensie, enz. worden waargenomen. Ernstige gevallen kunnen leiden tot ademnood of zelfs de dood.
Wat moet ik doen?
Als de hond niet allergisch is voor het gif en ergens anders dan in de mond of nek wordt gestoken, is een steek normaal gesproken niet gevaarlijk.
In dit geval is pijn verlichten aangewezen.
Als de zwelling is verdwenen (wat meestal enkele tientallen minuten duurt), desinfecteer de wond met een hondenontsmettingsmiddel.
Als je er geen bij je hebt, kun je het schoonmaken met water en zeep.
Geen ontsmettingsmiddel gebruiken dat voor mensen is ontworpen omdat dit stoffen kan bevatten die gevaarlijk zijn voor huisdieren.
In het geval dat de hond allergisch is voor het gif, in de mond of nek wordt gestoken of meerdere steken achter elkaar krijgt, dient u onmiddellijk een dierenarts raadplegen.
In de meeste gevallen zal er verzorging in de dierenkliniek noodzakelijk zijn.
Hoe voorkom je dat een hond wordt gestoken door een hoornaar?
Laat geen voedsel dat hoornaars aantrekt rondslingeren: vlees, vis, rijp fruit, suikerhoudende dranken of zelfs de voedselkom van de hond als hij die nog niet op heeft.
Daarnaast moet u uw dier op minstens 4 of 5 meter afstand houden van een nest.
Als u er een thuis of in de buurt ontdekt, is het noodzakelijk om deze te laten verwijderen door een gespecialiseerd bedrijf.
Ten slotte is het belangrijk om te voorkomen dat de hond hoornaars benadert die hij in de tuin of tijdens een uitstap tegenkomt om te voorkomen dat hij er per ongeluk op stapt of probeert ze te vangen.
Deze eenvoudige maatregelen verminderen het risico op steken, maar elimineren het niet volledig.
Een zekere waakzaamheid is dus steeds geboden.
Een ondersoort van de Aziatische hoornaars, de Vespa velutina nigrithorax, afkomstig uit gematigde en tropische streken van Azië, waaronder India, China, het Indochinese schiereiland en de Indonesische archipel, werd in 2004 ongewenst in Frankrijk geïntroduceerd via internationale handel.
Dit via Chinees aardewerk dat in de Lot-et-Garonne werd geïmporteerd. Sindsdien heeft het zich wijd verspreid naar vele delen van Europa.
Dit dier kan, net als al degenen die niet aan de top van de voedselketen staan, het doelwit worden van roofdieren. Maar welke soorten bieden zich aan?
Studie gepubliceerd oktober 2024 door het Vlaams Bijeninstituut.
De Aziatische hoornaar: een serieus probleem
De snelle verspreiding van de Aziatische hoornaar in Vlaanderen en Europa is te wijten aan verschillende factoren.
De afwezigheid van natuurlijke vijanden in deze nieuwe geografische gebieden heeft het mede mogelijk gemaakt voor de soort zich te vermenigvuldigen zonder noemenswaardige tegenstand. Dankzij de levenscyclus kan één enkele koningin elk jaar een nieuwe kolonie stichten, die aan het einde van het seizoen elk duizenden individuen kunnen bevatten. En daarbij enkele honderden nieuwe koninginnen die het volgend seizoen kunnen starten. Het vermogen om zich snel voort te kunnen planten gecombineerd met een gebrek aan concurrentie en een bijzonder groot aanpassingsvermogen aan verschillende omgevingen, heeft de snelle expansie over het continent mogelijk gemaakt.
De Aziatische hoornaar wordt daarom in Vlaanderen en andere delen van Europa als een invasieve soort beschouwd.
De Aziatische hoornaar heeft een gevarieerd dieet waardoor ze zich kunnen aanpassen aan verschillende omgevingen. Insecten zijn echter de belangrijkste voedselbron. Ze jagen op een grote verscheidenheid aan insecten; bijen, wespen, vliegen, vlinders, libellen enz… . Aziatische hoornaars voeden zich ook met nectar en het sap van bomen, rijp fruit, maar ook met afval en foor de mens geproduceerde suikerhoudende stoffen (bv. suikerhoudende dranken, vooral in stedelijke of voorstedelijke gebieden).
De Aziatische hoornaar heeft een bijzonder negatieve invloed op de populaties honingbijen en solitaire bijen. Ze jagen en voeden zich met bijen, wat een negatief effect heeft op populaties die dikwijls al verzwakt zijn door andere oorzaken zoals milieuomstandigheden. Als gevolg hiervan wordt de bestuiving van planten aangetast en meer in het algemeen de biodiversiteit. Bijenvolken in Europa zijn niet aangepast om zich effectief te verdedigen tegen aanvallen van Aziatische hoornaars in tegenstelling tot sommige bijensoorten in Azië die in hun evolutie verdedigingsmechanismen hebben ontwikkeld.
Als reactie hierop hebben Europese autoriteiten, imkerfederaties, natuurbeschermingsorganisaties e.a. verschillende strategieën geïmplementeerd om de verspreiding te beperken en de impact te verminderen. Deze maatregelen omvatten het opzoeken, monitoren en vernietigen van nesten, het voorlichten van het publiek over het identificeren en rapporteren van de aanwezigheid van Aziatische hoornaars, en onderzoek naar biologische bestrijding en andere bestrijdingsmethoden.
Onder deze methoden is het gebruikelijk om natuurlijke vijanden te gebruiken. Maar wat zijn deze mogelijke natuurlijke vijanden voor de Aziatische hoornaar?
Andere insecten
Hoornblaaskop Conops vesicularis bijvoorbeeld is een insect uit de familie van de blaaskopvliegen. Er zijn eieren van het insect aangetroffen in het lichaam van volwassen vrouwelijke Aziatische hoornaars, vooral koninginnen. De eieren ontwikkelen zich en zorgen ervoor dat het gastdier sterft. Echter is de inzet van de sluipvlieg als biologisch middel niet te gebruiken om de hoornaar populaties te beperken omdat ze zich ook richten op bijen. Verder onderzoek naar de mogelijke inzet van sluipvliegen is noodzakelijk.
In zijn herkomstgebied wordt de Vespa velutina nigrithorax gegeten door de gigantische Japansehoornaar Vespa mandarinia waarvan de koningin tot 5,5 cm groot is. Deze laatste eet veel insecten en spinnen, maar vooral sociale vliesvleugels zoals bijen, wespen en andere hoornaars. Ze jagen in groepen en kunnen alle werksters in een bijenkolonie bijzonder snel uitroeien. De Japanse hoornaar is absoluut te vermijden om onze regio te gaan bevolken.
Onder onze kippensoorten bevindt zich de zwarte Janzé kip, een kleine kip die gemakkelijk te temmen is, dol op hoornaars als ze in de buurt van de bijenkorven zweven.
Honingbijen lijken ze dan weer met rust te laten.
Deze kip kan dus gebruikt worden aan bijenkasten om de stress door jagende hoornaars aan bijenkasten te verminderen.
Mezen, zoals de pimpelmees Parus caeruleus, zijn dol op Aziatische hoornaars.
Ze eten echter geen levende exemplaren maar geven de voorkeur aan dode hoornaars buiten de nesten.
De impact op de Aziatische hoornaar is dus nihil.
Bij Spechten, zoals de kleine bonte specht Dendrocopos minor, en gewone Eksters Pica pica werd reeds opgemerkt in de late herfst dat ze met hun snavels het omhulsel van een nest hoornaars doorboren om de laatste individuen (larven en volwassenen) van een stervende kolonie te consumeren.
De Europese bijeneter Merops apiaster, een zeer mooie felgekleurde vogel, is een trekvogel die zijn naam ontleent aan het feit dat hij zich voornamelijk voedt met hymenoptera (wespen, bijen, hoornaars).
De Aziatische hoornaar is dan ook een goede maaltijd voor hem.
De bijeneter is nog niet in grote getale aanwezig in Vlaanderen maar er zijn broedsuccessen genoteerd de voorbije jaren.
Bijeneters jagen op hoornaars in de vlucht.
In augustus 2013 kwam een wespendief Pernis apivorus in het nieuws omdat deze een secundair nest van een Aziatische hoornaar had geroofd.
De wespendief zoekt zijn prooien in de grond.
Een heroriëntatie is dus aan de orde.
Echter is het aantal wespendieven in Vlaanderen eerder beperkt.
De Grauwe klauwier Lanius collurio blijkt een actief roofdier van de Aziatische hoornaar te zijn.
Spijtig staat deze soort als zeer ernstig bedreigd genoteerd op de rode lijst in Vlaanderen.
Merk ook op dat al deze vogels vergiftigd kunnen raken als ze individuen consumeren uit met chemie verdelgde nesten die in de bomen zijn achtergelaten.
Wormen?
Drie nematodenwormen van de familie Mermithidae kunnen Aziatische hoornaars aantasten.
Dit zijn parasieten waarvoor in hun ontwikkelingscyclus een tussenkomst van een secundaire gastheer vereist is; de zogenaamde transportgastheer.
Een besmette hoornaar ontwikkelt zich met in zijn achterlijf een nematodenworm die in volwassen toestand 10 cm lang kan worden.
In Europa doet dit fenomeen zich voor bij de sociale wespen. Het is nog niet geweten of deze wormen de Vespa velutina zullen aantasten.
Planten
Vleesetende planten uit de siertuinbouw, zoals bekerplanten afkomstig uit Noord-Amerika, of Nepenthes afkomstig uit de Filippijnen, consumeren insecten.
Of deze Aziatische hoornaars vangen is nog onbekend.
Wetenschappers bestuderen de feromonen van deze planten.
De feromonen scheiden ze af om hun prooi te lokken. Deze feromonen zouden we als lokstof willen gebruiken in de selectieve vallen.
Van de vleesetende trompetbekerplanten Sarracenia die eerder nooit hoornaars hebben ontmoet is geweten dat ze ondertussen ook hoornaars vangen.
Echter in Vlaanderen is de mogelijkheid om schade te berokkenen aan de Aziatische hoornaars via vleesetende planten totaal ontoereikend.
Algemeen
De algemene onderzoeken naar biologische bestrijding staan nog in de kinderschoenen.
Eerdere experimenten door middel van de introductie van exotische roofdieren om andere invasieve dierpopulaties in bedwang te houden zijn quasi altijd nefast afgelopen voor de lokale natuur.
Op dit moment is onze Europese lijst met roof- of plaagdieren tegen de Aziatische hoornaar niet hoopvol om op snelle termijn een kentering te zien.
De enige natuurlijke vijand die momenteel iets kan betekenen is de mens.
Het Vlaams Bijeninstituut heeft meer dan 300 imkers bevraagd naar hun ervaringen rond de aanwezigheid van de Aziatische hoornaar bij hun bijenstanden. We polsten naar de inspanningen van de imkers om hun bijen te beschermen en naar de extra verliezen waarvan de exoot oorzaak kan zijn.
De bijen staan voor de winterperiode. De norm van jaarlijkse verliezen aan volken door wintersterfte is 10%. Een norm die de voorbije decennia door diverse factoren steeds overschreden is. De vrees dat de Aziatische hoornaar een extra hoog percentage aan verliezen zou veroorzaken werd door ons onderzoek bevestigd.
De Vlaamse imker is zich wel degelijk bewust van het gevaar. 91% van de imkers heeft aangegeven op één of andere wijze maatregelen genomen te hebben om de verspreiding van de Aziatische hoornaar tegen te gaan.
85 % van de imkers heeft de aanwezigheid en de predatie van de Aziatische hoornaar dit jaar opgemerkt aan hun bijenvolken. De predatie veroorzaakt stress bij de bijenvolken waardoor ze stoppen met foerageren wat lijdt tot de dood van het volk.
32% van de imkers heeft dit najaar zelfs vastgesteld dat hoornaars de bijenkasten betreden. De hoornaars zijn langer actief dan de honingbijen en bijen zijn dan een makkelijke prooi.
Nog voor de wintersterfte als jaarlijks fenomeen optreedt, werden van de 2404 gecontroleerde bijenvolken er nu al 429 leeg teruggevonden. Dit vertegenwoordigt een waarde van 18%. In 70% van deze lege bijenkasten werden de aanwezigheid van de Aziatische hoornaar in de kast vastgesteld. Op de betrokken bijenstanden waarbij hoornaars de bijenkasten binnentraden, werd een gemiddeld verlies van 31% bijenvolken genoteerd.
De Aziatische hoornaar veroorzaakt dus met zekerheid een hoog verlies aan bijenvolken. Een verlies gemeten in het najaar dat nu reeds veel hoger ligt dan de norm van de wintersterfte dat zich nog moet aandienen.
Het Vlaams Bijeninstituut betreurt maar begrijpt de mededeling van vele imkers dat zij stoppen met hun activiteiten. De bestuiving van onze gewassen kan daarbij in het gedrang komen. De Aziatische hoornaar is geen bestuiver en neemt de plaats van de bestuivers niet over.
Wij wensen ook te benadrukken dat slechts 39% van de prooien van de Aziatische hoornaar honingbijen betreft. 61% zijn andere insecten zoals solitaire bijen, vliegen en andere (tot zelfs zelfs de veel grotere libellen).
De schade aan de biodiversiteit kunnen we vandaag niet meten maar achten we bijzonder hoog.
Tweede meting van het effect van de Aziatische hoornaar op bijenvolken in Vlaanderen
Het Vlaams Bijeninstituut heeft voor de tweede maal een eindejaarsenquête uitgevoerd bij imkers aangaande de effecten van de Aziatische hoornaar op de bijenvolken. Dit jaar hebben 446 imkers meegedaan met de enquête wat een stijging is van bijna 50% ten aanzien van 2023.
Deze imkers vertegenwoordigen 5000 bijenvolken in Vlaanderen.
We polsten naar extra verliezen waarvan de exoot oorzaak kan zijn. De bijen staan voor de winterperiode.
De norm van jaarlijkse verliezen aan volken door wintersterfte is 10%. Een norm die de voorbije decennia door diverse factoren steeds overschreden is.
De vrees dat de Aziatische hoornaar een extra percentage aan verliezen veroorzaakt, werd door ons onderzoek opnieuw bevestigd.
93 % van de imkers heeft de aanwezigheid en de predatie van de Aziatische hoornaar dit jaar opgemerkt aan hun bijenvolken. De predatie van bijen door de Aziatische hoornaar is in Vlaanderen in 2024 quasi algemeen. 39% van de imkers heeft dit najaar zelfs vastgesteld dat hoornaars de bijenkasten betreden. Dit laatste cijfer is zeer alarmerend. De hoornaars zijn langer actief dan de honingbijen en bijen zijn dan een makkelijke prooi wat hun kans op overleven in de winter sterk verkleint.
Nog voor de wintersterfte als jaarlijks fenomeen optreedt, werd er een verlies van 19,4 % van de gecontroleerde bijenvolken teruggevonden.
De Aziatische hoornaar veroorzaakt dus met zekerheid een bijkomend verlies aan bijenvolken. Het verlies gemeten in het najaar vertegenwoordigt nu reeds meer dan de normale van de wintersterfte.
11% van de imkers geeft aan te stoppen met imkeren ten gevolge van de verliezen door de Aziatische hoornaar terwijl nog eens 20% het overwegen om te beëindigen.
Het Vlaams Bijeninstituut betreurt maar begrijpt de melding van vele imkers dat zij stoppen met hun activiteiten. De bestuiving van onze gewassen kan daarbij in het gedrang komen. De schade aan de algehele biodiversiteit veroorzaakt door de Aziatische hoornaar kunnen we vandaag niet meten maar we achten deze bijzonder hoog.
Andere berichten
Alles over steken Aziatische hoornaar
De Topics in het artikel zijn:
Over verschillende steken
Hoe krachtig is een hoornaarsteek?
Symptomen
EHBO
Wanneer moet je naar een dokter?
Hoe vermijdt je een steek van een hoornaar?
Safety Alert
Onze verdelgers melden ons dat er zich bijzonder veel steekincidenten voordoen met Aziatische hoornaars!
Vele oproepen worden vooraf gegaan door een steekincident.
Er wordt op gewezen dat de mensen ruim onvoldoende alert zijn op de risico’s van de exoot.
Onderzoek Wintersterfte: Samenwerking VBI en HoneyBee Valley
Samenwerking Vlaams Bijeninstituut en HoneyBee Valley voor de jaarlijkse enquêtes van de wintersterfte