Mogelijke natuurlijke vijanden van de Aziatische hoornaar

Welke zijn de mogelijke natuurlijke vijanden van de Aziatische hoornaar in onze regio?

Een ondersoort van de Aziatische hoornaars, de Vespa velutina nigrithorax, afkomstig uit gematigde en tropische streken van Azië, waaronder India, China, het Indochinese schiereiland en de Indonesische archipel, werd in 2004 ongewenst in Frankrijk geïntroduceerd via internationale handel.
Dit via Chinees aardewerk dat in de Lot-et-Garonne werd geïmporteerd. Sindsdien heeft het zich wijd verspreid naar vele delen van Europa.

Dit dier kan, net als al degenen die niet aan de top van de voedselketen staan, het doelwit worden van roofdieren. Maar welke soorten bieden zich aan?

Studie gepubliceerd oktober 2024 door het Vlaams Bijeninstituut.

De Aziatische hoornaar: een serieus probleem

De snelle verspreiding van de Aziatische hoornaar in Vlaanderen en Europa is te wijten aan verschillende factoren.

De afwezigheid van natuurlijke vijanden in deze nieuwe geografische gebieden heeft het mede mogelijk gemaakt voor de soort zich te vermenigvuldigen zonder noemenswaardige tegenstand. Dankzij de levenscyclus kan één enkele koningin elk jaar een nieuwe kolonie stichten, die aan het einde van het seizoen elk duizenden individuen kunnen bevatten. En daarbij enkele honderden nieuwe koninginnen die het volgend seizoen kunnen starten.  Het vermogen om zich snel voort te kunnen planten gecombineerd met een gebrek aan concurrentie en een bijzonder groot aanpassingsvermogen aan verschillende omgevingen, heeft de snelle expansie over het continent mogelijk gemaakt.

De Aziatische hoornaar wordt daarom in Vlaanderen en andere delen van Europa als een invasieve soort beschouwd.

De Aziatische hoornaar heeft een gevarieerd dieet waardoor ze zich kunnen aanpassen aan verschillende omgevingen. Insecten zijn echter de belangrijkste voedselbron. Ze jagen op een grote verscheidenheid aan insecten; bijen, wespen, vliegen, vlinders, libellen enz… . Aziatische hoornaars voeden zich ook met nectar en het sap van bomen, rijp fruit, maar ook met afval en foor de mens geproduceerde suikerhoudende stoffen (bv. suikerhoudende dranken, vooral in stedelijke of voorstedelijke gebieden).

De Aziatische hoornaar heeft een bijzonder negatieve invloed op de populaties honingbijen en solitaire bijen. Ze jagen en voeden zich met bijen, wat een negatief effect heeft op populaties die dikwijls al verzwakt zijn door andere oorzaken zoals milieuomstandigheden. Als gevolg hiervan wordt de bestuiving van planten aangetast en meer in het algemeen de biodiversiteit. Bijenvolken in Europa zijn niet aangepast om zich effectief te verdedigen tegen aanvallen van Aziatische hoornaars in tegenstelling tot sommige bijensoorten in Azië die in hun evolutie verdedigingsmechanismen hebben ontwikkeld.

Als reactie hierop hebben Europese autoriteiten, imkerfederaties, natuurbeschermingsorganisaties e.a. verschillende strategieën geïmplementeerd om de verspreiding te beperken en de impact te verminderen.  Deze maatregelen omvatten het opzoeken, monitoren en vernietigen van nesten, het voorlichten van het publiek over het identificeren en rapporteren van de aanwezigheid van Aziatische hoornaars, en onderzoek naar biologische bestrijding en andere bestrijdingsmethoden.

Onder deze methoden is het gebruikelijk om natuurlijke vijanden te gebruiken. Maar wat zijn deze mogelijke natuurlijke vijanden voor de Aziatische hoornaar?

Andere insecten

Foto Eric Darrouzet (Universiteit Tours): The endoparasitoid Conops vesicularis found in the abdomens of two dead Vespa velutina queens. Posterior end of the pupa (a). Lateral view of the pupa (b). Posterior end of the larva: ventral (c) and dorsal views (d).

Hoornblaaskop Conops vesicularis  bijvoorbeeld is een insect uit de familie van de blaaskopvliegen. Er zijn eieren van het insect aangetroffen in het lichaam van volwassen vrouwelijke Aziatische hoornaars, vooral koninginnen. De eieren ontwikkelen zich en zorgen ervoor dat het gastdier sterft. Echter is de inzet van de sluipvlieg als biologisch middel niet te gebruiken om de hoornaar populaties te beperken omdat ze zich ook richten op bijen.  Verder onderzoek naar de mogelijke inzet van sluipvliegen is noodzakelijk.

In zijn herkomstgebied wordt de Vespa velutina nigrithorax gegeten door de gigantische Japanse hoornaar Vespa mandarinia waarvan de koningin tot 5,5 cm groot is. Deze laatste eet veel insecten en spinnen, maar vooral sociale vliesvleugels zoals bijen, wespen en andere hoornaars. Ze jagen in groepen en kunnen alle werksters in een bijenkolonie bijzonder snel uitroeien.  De Japanse hoornaar is absoluut te vermijden om onze regio te gaan bevolken.  

De vogelwereld

Onder onze kippensoorten bevindt zich de zwarte Janzé kip, een kleine kip die gemakkelijk te temmen is, dol op hoornaars als ze in de buurt van de bijenkorven zweven.
Honingbijen lijken ze dan weer met rust te laten.
Deze kip kan dus gebruikt worden aan bijenkasten om de stress door jagende hoornaars aan bijenkasten te verminderen.  

Mezen, zoals de pimpelmees Parus caeruleus, zijn dol op Aziatische hoornaars.
Ze eten echter geen levende exemplaren maar geven de voorkeur aan dode hoornaars buiten de nesten.
De impact op de Aziatische hoornaar is dus nihil.

Foto: de pimpelmees

Foto: de kleine bonte specht

Bij Spechten, zoals de kleine bonte specht Dendrocopos minor, en gewone Eksters Pica pica werd reeds opgemerkt in de late herfst dat ze met hun snavels het omhulsel van een nest hoornaars doorboren om de laatste individuen (larven en volwassenen) van een stervende kolonie te consumeren.

 De Europese bijeneter Merops apiaster, een zeer mooie felgekleurde vogel, is een trekvogel die zijn naam ontleent aan het feit dat hij zich voornamelijk voedt met hymenoptera (wespen, bijen, hoornaars).
De Aziatische hoornaar is dan ook een goede maaltijd voor hem.
De bijeneter is nog niet in grote getale aanwezig in Vlaanderen maar er zijn broedsuccessen genoteerd de voorbije jaren.
Bijeneters jagen op hoornaars in de vlucht.

Foto: de Europese bijeneter

Foto: Wespendief aan nest Aziatische hoornaars

 In augustus 2013 kwam een wespendief Pernis apivorus in het nieuws omdat deze een secundair nest van een Aziatische hoornaar had geroofd.
De wespendief zoekt zijn prooien in de grond.
Een heroriëntatie is dus aan de orde.
Echter is het aantal wespendieven in Vlaanderen eerder beperkt. 

De Grauwe klauwier Lanius collurio blijkt een actief roofdier van de Aziatische hoornaar te zijn.
Spijtig staat deze soort als zeer ernstig bedreigd genoteerd op de rode lijst in Vlaanderen.

Merk ook op dat al deze vogels vergiftigd kunnen raken als ze individuen consumeren uit met chemie verdelgde nesten die in de bomen zijn achtergelaten.

Wormen?

Drie nematodenwormen van de familie Mermithidae kunnen Aziatische hoornaars aantasten.
Dit zijn parasieten waarvoor in hun ontwikkelingscyclus een tussenkomst van een secundaire gastheer vereist is; de zogenaamde transportgastheer.

 Een besmette hoornaar ontwikkelt zich met in zijn achterlijf een nematodenworm die in volwassen toestand 10 cm lang kan worden. 

In Europa doet dit fenomeen zich voor bij de sociale wespen. Het is nog niet geweten of deze wormen de Vespa velutina zullen aantasten.

Foto: rondworm in het achterlijf van een Aziatische hoornaar

Planten

Vleesetende planten uit de siertuinbouw, zoals bekerplanten afkomstig uit Noord-Amerika, of Nepenthes afkomstig uit de Filippijnen, consumeren insecten.
Of deze Aziatische hoornaars vangen is nog onbekend.

Wetenschappers bestuderen de feromonen van deze planten.
De feromonen scheiden ze af om hun prooi te lokken.  Deze feromonen zouden we als lokstof willen gebruiken in de selectieve vallen.

Van de vleesetende trompetbekerplanten Sarracenia die eerder nooit hoornaars hebben ontmoet is geweten dat ze ondertussen ook hoornaars vangen.

Echter in Vlaanderen is de mogelijkheid om schade te berokkenen aan de Aziatische hoornaars via vleesetende planten totaal ontoereikend.

Algemeen

De algemene onderzoeken naar biologische bestrijding staan nog in de kinderschoenen.
Eerdere experimenten door middel van de introductie van exotische roofdieren om andere invasieve dierpopulaties in bedwang te houden zijn quasi altijd nefast afgelopen voor de lokale natuur.
Op dit moment is onze Europese lijst met roof- of plaagdieren tegen de Aziatische hoornaar niet hoopvol om op snelle termijn een kentering te zien.
De enige natuurlijke vijand die momenteel iets kan betekenen is de mens.